Қазақстандағы Адам құқықтары жөніндегі уәкіл институты азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз ететін органдардың бірі болып саналады.

2024 жылдың 12 айында Уәкіл кеңсесіне 6,5 мыңнан астам өтініш түсті, бұл 2023 жылғы көрсеткіштерден 11%-ға артық. Өтініштердің құрылымында сотқа дейінгі тергеп-тексеру органдарының әрекеттеріне немесе бейжайлығына, сотталғандардың құқықтарының бұзылуына және сот актілерімен келіспеушіліктерге қатысты шағымдар басым.

Өтініштерді қарау аясында ағымдағы жылы арызданушылардың құқықтарын қалпына келтіру бойынша 85 өтініш пен 307 ұсыныс жолданды. Нәтижесінде 94 лауазымды тұлға тәртіптік, 5-еуі әкімшілік жауапкершілікке тартылды. Уәкіл өкілдерінің көмегімен 4 қылмыстық іс тіркелді.

2024 жылы халықтың осал топтарының, оның ішінде мүгедектердің құқықтарын қорғауға ерекше көңіл бөлінді. Сондай істердің бірі полиция қызметкерлері бірнеше рет заңсыз әкімшілік жауапкершілікке тартқан Алматы қаласының зағип тұрғынының ісі болды. Уәкіл өкілінің араласуынан кейін қабылданған шешімдердің күші жойылып, лауазымды тұлғаларға қатысты сотқа дейінгі тергеу басталды. Бұл іс әділеттілікті қалпына келтіріп қана қоймай, азаматтардың құқықтарын ең қиын жағдайда да қорғауға болатынын дәлелдей түсті.

Уәкіл жұмысының тағы бір маңызды бөлігі – түзеу мекемелерінде жазасын өтеп жатқан азаматтардың құқықтарын қорғау. Сотталғандардан түскен шағымдардың басым бөлігі тұрмыс жағдайының көңіл көншітпейтіндігі, медициналық көмектің көрсетілмеуі, мерзімінен бұрын босату және жазаны ауыстыру туралы өтініштерді қанағаттандырудан бас тартуға қатысты.

Айтпақшы, 2024 жылы Омбудсмен Артур Ластаев Павлодар, Алматы, Қостанай, Солтүстік Қазақстан және Шығыс Қазақстан, Ақмола облыстарындағы, сондай-ақ Астана қаласындағы 10 колонияны өзі аралап көрді. Бару барысында қылмыстық-атқару мекемелеріндегі ұстау жағдайлары, сотталғандармен кездесулер бақыланды.

Жалпы, жыл бойына Уәкіл мен оның өкілдері 770 мекемені, оның ішінде қылмыстық-атқару мекемелерін, әлеуметтік нысандарды және білім беру ұйымдарын аралады. Барулар нәтижесінде 1014 ұсыным беріліп, оның 81 пайызы орындалды. Бұл мемлекеттік органдармен сындарлы өзара әрекеттестік пен олардың жауапкершілігінің артқанын көрсетеді.

Азаматтарды жеке қабылдаулар Уәкіл жұмысының тағы бір маңызды құралы болып табылады. 2024 жылы 2,7 мыңнан астам қабылдау өткізіліп, Омбудсмен Артур Ластаев 100-ден астам адамды жеке қабылдады. Осы кездесулер барысында құқықтық көмек көрсетіліп, 21 пайыздан астам жағдайда азаматтардың құқықтары қалпына келтірілді. Бұл халықпен тікелей өзара әрекеттесу проблемаларды шешудің тиімді жолдарының бірі болып қала беретінін растайды.

Көбінесе шағымдар Уәкілдің құзыретіне кірмейтін мәселелерге қатысты, мысалы, қоқыс жәшіктерін орнату, SIM карталарын ауыстыру немесе тұрмыстық қызмет көрсетуге қатысты шағымдар. Кейбір жағдайларда шағымдар шаштараз жұмысының нәтижесіне қанағаттанбау сияқты абсурдтық деңгейге де жетіп жатады. Бұл өтініштер негізгі адам құқықтарын қозғамаса да, ресурстарды аса маңызды мәселелерді шешуден алшақтататын ақпараттық-түсіндіру жұмыстарын қажет етеді.

Сондықтан 2024 жылы құқықтық тәрбие жұмысына көп көңіл бөлінді. Офлайн және онлайн оқыту шаралары 300 мыңнан астам адамды қамтыды.

Адам құқықтары жөніндегі уәкіл Артур Ластаевтың бастамасымен Қазақстанның бірқатар өңірінде «Құқықтық сағат» өтті. Осы іс-шара аясында Уәкіл құқықтық ағарту мақсатында тұрғындардың әртүрлі санаттарымен онлайн кездесулер ұйымдастырды. «Құқықтық сағатқа» Уәкілдің өңірлік өкілдері белсенді атсалысты. Артур Ластаев Қарағанды, Батыс Қазақстан, Солтүстік Қазақстан, Алматы, Шығыс Қазақстан, Ақтөбе облыстарының, сондай-ақ Ұлытау өңірінің тұрғындарымен әңгімелесті. Жиынға 10 және 11 сынып оқушылары, студенттер, кәсіпорын, медицина қызметкерлері, ардагерлер, сондай-ақ азаматтық қоғам өкілдері – барлығы 15 мыңнан астам азамат қатысты.

Сонымен қатар, азаматтардың құқықтары туралы ақпарат бұқаралық ақпарат құралдары мен әлеуметтік желілер арқылы белсенді түрде таратылып, халықтың құқықтық санасын арттыруға ықпал етті.

Айта кетейік, Уәкіл кеңсесі заңнамалық қызметке белсенді қатысады. Атап айтқанда, халықаралық қауымдастықтың оң бағасын алған әйелдер құқығын қорғау және балалардың қауіпсіздігі туралы заң жобасының қалыптасуына үлес қосты. Тұрмыстық зорлық-зомбылықпен күрес жөніндегі халықаралық конференцияның қорытындысы бойынша мемлекеттік органдармен, сарапшылармен, ҮЕҰ және дағдарыс орталықтарының өкілдерімен бірлесіп, тұрмыстық зорлық-зомбылықтың негізгі себептері талқыланды. Нәтижесінде заңнамалық түзетулер пакеті жасақталып, Парламентке жолданды.

Сондай-ақ, әйелдер мен балалардың құқықтарын қорғауға арналған жаңа заңды түсіндіру бойынша ақпараттық науқан ұйымдастырылды, өйткені оны барлық азаматтар дұрыс түсінбейді. Осы жұмыс аясында Уәкіл мен оның өкілдерінің әлеуметтік желілердегі, сондай-ақ БАҚ беттерінде 900-ден астам ақпарат жарияланды.

Жалпы, соңғы екі жылда Уәкіл үкімет пен мемлекеттік органдарға жүйелі мәселелерді шешуге бағытталған бірқатар бастамалар енгізді. Олардың қатарында оқшауланған сотталғандардың жоғары білім алуына мүмкіндік беру, облыс орталықтарында көп бейінді колониялар салу, сотталғандарды ұстау жағдайларын жақсарту және қақтығыс аймақтарынан оралған азаматтарды қоғамға бейімдеу мақсатында заңнамаға өзгертулер енгізу бар.

Мысалы, Адам құқықтары жөніндегі уәкіл Артур Ластаевтың мәжбүрлеп некеге тұру мақсатында адамды ұрлау үшін жауапкершілікті белгілеу туралы бастамасы қазіргі уақытта даму сатысында. Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексіне адамды некелесу мақсатында ұрлаған қылмыскерді өз еркімен босатқан жағдайда да оны қылмыстық жауаптылықтан босату мүмкіндігін жоққа шығаратын арнайы бап енгізу арқылы жазаны қатаңдату ұсынылады.

Көпсалалы колониялар салу мәселесі де қарастырылуда. Мұндай мекемелерді салу қажеттілігі қазіргі уақытта түзеу мекемелерінің ірі елді мекендерден шалғай орналасқандығына байланысты. Бұл олардың қажетті тұрмыстық жағдайлары мен кадрлармен қамтамасыз етілуіне кері әсерін тигізеді, материалдық-техникалық қамтамасыз етуді қиындатады, медициналық қызмет көрсетуді тежейді. Сондай-ақ сотталғандардың туыстарымен байланысын шектейді.

Осыған байланысты Артур Ластаев Үкіметке барлық санаттағы тұтқындардың ерекшеліктері мен қажеттіліктерін қанағаттандыратын ұстау жағдайларын қамтамасыз ете алатын көпсалалы аралас қауіпсіздік мекемелерін салу туралы ұсыныс енгізді. Тұжырымдама өмір бойына бас бостандығынан айырылғандар, кәмелетке толмағандар, әйелдер, оның ішінде балалы аналар және басқалар үшін бөлек блоктары бар колониялар құруды көздейді.

Тағы бір маңызды бастама Омбудсменнің шетелдік азаматтарды экстрадициялау кезінде баламалы алдын алу шараларын енгізуге бағытталған заңнамалық ұсынысты енгізуі болды.

Қазіргі уақытта Қазақстанның қылмыстық іс жүргізу заңнамасына сәйкес шетелдіктерді экстрадициялау туралы істерді қарау кезінде тек уақытша ұстау және экстрадициялық қамауға алу қолданылады. Алайда, тәжірибе көрсеткендей, балама шаралардың болмауы үнемі ақтала бермейді және заң алдындағы теңдік қағидасын жиі бұзады.

Қазіргі уақытта Қылмыстық іс жүргізу кодексінде шет мемлекеттерде іздеуде жүрген тұлғаларға балама шара ретінде кепілді қолдану мүмкіндігін белгілейтін жаңа бап ұсынылды. Заң жобасы қазірдің өзінде Парламентке жіберіліп, талқылау сатысында жатыр.

Осы және басқа да бастамалар құқық қорғау институтының халықтың барлық топтары үшін тең құқықтар мен мүмкіндіктерді қамтамасыз ету жөніндегі ұзақ мерзімді стратегиясын көрсетеді.

«2024 жыл біздің институт үшін қоғаммен, мемлекеттік органдармен және халықаралық қауымдастықпен белсенді диалогтың жылы болды. Біз Адам құқықтары жөніндегі уәкілге деген сенімнің артып келе жатқанын көріп отырмыз, бұл біз үшін жоғары баға ғана емес, сонымен бірге үлкен жауапкершілік. Адам құқықтарының бұзылуының әрбір жағдайы жедел әрекет етуді және жүйелі көзқарасты талап ететін сынақ болып саналады. Біздің кеңсе қоғам мен мемлекет арасындағы маңызды реформаларды алға жылжытатын және азаматтардың мүддесін қорғайтын көпір болып қала береді», - дейді Артур Ластаев.

Сонымен бірге, Омбудсменнің халықаралық байланыстарды нығайту жөніндегі жұмысы жалғасуда. Бір жыл ішінде біз 20-дан астам халықаралық іс-шараларға белсене қатыстық, бұл бізге білім алмасуға, серіктестікті нығайтуға және озық тәжірибені үйренуге мүмкіндік берді.

Сондай-ақ, Адами өлшем бойынша Варшава конференциясы аясында азаптауға қарсы іс-қимыл бойынша қосалқы іс-шара өтті, оның барысында Артур Ластаев Қазақстанның азаптаумен күрес саласындағы соңғы жаңалықтарымен бөлісті.

Тағы айта кетерлігі, Омбудсмен Қазақстан Республикасының Адам құқықтары жөніндегі уәкілі институтының құрылғанына 29 жыл толуына арналған «Адам құқықтары – мемлекеттердің тұрақты дамуының маңызды факторы» тақырыбындағы халықаралық конференцияға қатысты. Өзбекстанда өткен Омбудсмендердің Еуразиялық альянсының IX отырысында, «Адам құқықтарын қорғау мәселелері: омбудсмендердің озық тәжірибелерімен алмасу» VIII халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференциясында, «Қазақстан мен Ресейдің отбасы институтын нығайту: дәстүрлі құндылықтарды сақтау» жиынында сөз сөйледі.

Оған сондай-ақ халықаралық серіктестермен және шетелдік ұйымдардың өкілдерімен – БҰҰДБ-ның Қазақстан Республикасындағы Тұрақты Өкілі Катарзина Вавернямен, Германия Бундестагының Комитет төрағасы және Адам құқықтары жөніндегі уәкілі Рената Альтпен, Женева дипломатиялық шеңберінің президенті Робертпен екіжақты кездесулер кіреді. Адам құқықтары жөніндегі уәкіл Блум, Еуропалық Одақтың Орталық Азия бойынша арнайы өкілі Тери Хакала, Ресей Федерациясындағы Адам құқықтары жөніндегі уәкіл Татьяна Москалькова және т.б. кездесті.

Шақырылған тараптар Қазақстандағы адам құқықтарын қорғау саласындағы оң тенденцияларды атап өтіп, біздің еліміздегі Омбудсмен институтының дамуын жоғары бағалады.

Уәкіл кеңсесі адам құқықтарын қорғау саласындағы айтулы шаралардың да бастамашысы болып табылатынын айта кеткен жөн. Мәселен, Уәкіл кеңсесі 10 желтоқсанда Қазақстандағы БҰҰ Даму бағдарламасымен, ҚР Президентінің жанындағы Адам құқықтары жөніндегі комиссиямен, ҚР Бас Прокурормен, ҚР Сыртқы істер министрлігі және ҚР Мәдениет және ақпарат министрлігімен бірлесіп, «Қазақстан Республикасындағы адам құқықтарын қорғау: міндеттер мен перспективалар» атты ғылыми-тәжірибелік конференция ұйымдастырды.

Конференцияның мақсаты – мемлекеттік және үкіметтік емес құрылымдардың құқық қорғау қызметіне қатысуын күшейту, сондай-ақ адам және азамат құқықтарының бұзылуының алдын алу бойынша күш-жігерді біріктіру.

Конференцияда «Кемсітушілікке қарсы күрес», «Азаптау мен қатыгездіктің алдын алу», «Әйелдердің жазасын өтеу, жабық мекемелерде жыныстық және гендерлік зорлық-зомбылықтың алдын алу», «Жабық әлеуметтік мекемелерде ұсталған адамдарға медициналық көмек көрсету» және «Халықаралық стандарттарды ұлттық заңнамаға енгізу» сияқты бірнеше тақырыптық секциялар болды.

2024 жылды қорытындылай келе, Адам құқықтары жөніндегі уәкіл институты азаматтардың құқықтарын қорғаудың сенімді құралы ретінде нығая түсуін жалғастыруда деп сеніммен айта аламыз.

Ақпарат көзі: Қазақстан Республикасындағы Адам құқықтары жөніндегі уәкіл