ҚР Жоғары аудиторлық палатасының отырысында құрылыстағы баға белгілеу жүйесінің, сондай-ақ жобалауға және құрылысқа бөлінген қаражат пен активтердің пайдаланылу тиімділігіне жүргізілген аудит қорытындысы қаралды.

Ресми статистика деректері бойынша, өткен жылы Қазақстандағы құрылыс жұмыстарының жалпы көлемі 2022 жылмен салыстырғанда 21%-ға ұлғайып, 7,6 трлн теңгеге жеткен. Оның көп бөлігін тұрғын үй және ғимараттар, жолдар мен автомагистральдар, сумен жабдықтау және кәріз құбырлары, мұнай және газ магистральдық құбырлары алады. Жалпы 2017-2023 жылдары құрылыс саласы орта есеппен ЖІӨ құрылымының 6,5% алады.

Сонымен бірге Жоғары аудиторлық палата мүшесі Михаил Бортниктің айтуынша, құрылыстағы баға белгілеуге әсер ететін қолданыстағы нормативтік құқықтық актілерде бірқатар олқылықтар мен кемшіліктер бар.

Мәселен, базалық кәсіпорындар, яғни өнім берушілерді іріктеуде нақты өлшемшарттар мен ашықтық жоқ, олардың негізінде бағаларға бақылау жүргізіледі және құрылыста сметалық-нормативтік база қамтамасыз етіледі. Бұл құрылыс материалдары, бұйымдар, конструкциялар мен жабдықтардың бағасын бақылауға да қатысты. Бұл ретте компаниялар белгіленген есептілікті ұсынбағаны үшін жауап бермейді (1-СМИО).

Мемлекеттік сатып алу туралы заңнамада кемшіліктер анықталып отыр. Атап айтқанда, Мемлекеттік сатып алуды жүргізу қағидаларында мердігердің сметасына (офертасына) сәйкес құрылыс жобаларын іске асыру туралы ережелер ескерілмеген.

Мердігер ұйымдардың конкурсқа қатысуға өтінім беру кезінде бастапқыда белгілеген және өнім берушіні таңдау үшін негіз болған жеңілдікті ұсыну (сақтау) мәселесі реттелмеген.

Сонымен қатар қолданыстағы заңнама технология мен конструктивтік бөлікті сақтай отырып, құрылыс жобаларын түзету мен қымбаттаған жағдайда техникалық және авторлық қадағалау қызметтерін көрсету туралы шарттардың сомасын ұлғайтуға мүмкіндік береді. Бұл қадағалау қызметтерінің бірдей көлеміне қарамастан бюджетке қосымша жүктеме әкеледі.

Мемлекеттік аудит қолданыстағы заңнамада инженерлік-техникалық қызметкерлерге ұқсас жобалау және құрылыс процесіне қатысатын инженер-сметашыларды сертификаттаудың көзделмегенін анықтады. Ал түрлі кезеңдердегі құрылыс құнын айқындаудың анықтығы олардың кәсіби деңгейіне тікелей байланысты.

Бүгінгі таңда Қазақстанның сәулет, қала құрылысы және құрылыс каталогтарында КСРО мен кеңестік кезеңнен кейінгі кезеңдегі (2001 жылға дейін) 500-ден астам салалық және ведомстволық нормативтік құжаттар бар. Олардың өзектілігін растау қажет.

Сәулет, қала құрылысы және құрылыс саласындағы нормативтік құқықтық актілер мен техникалық құжаттардың тізбесі (АГСК-1) 400-ден астам мемлекеттік нормативтерді қамтиды. Оларды бірдей талаптарды алып тастау тұрғысынан қайта қарау қажет.

Құрылыс саласына жаңа прогрессивті технологияларды енгізуде кедергілер бар. Бұл хронометраждық жұмыстарды жүргізудің егжей-тегжейлі тәртібі мен рәсімдерінің, сондай-ақ оларды жүзеге асыру үшін нақты құрылыс объектілерінің болмауына байланысты.

Бірдей объектілерді салу кезінде артық құн фактілерін болдырмау үшін құрылған құрылыс жобаларының мемлекеттік банкінде 6 706 жоба бар. Ал соның ішінде 5 665 (84,5%) жобаны пайдалануға авторлық (мүліктік) құқығы жоқ.

Жалпы осы мемлекеттік банктің жобаларын қолдану бойынша нақты құралдар мен нормативтік талаптардың болмауына байланысты олар өте сирек пайдаланылады. 2021 жылғы қаңтардан бастап қазіргі уақытқа дейін барлығы 55 жоба берілді, бұл авторлық құқығы бар жобалар санының 5% құрайды (1 041 бірлік).

«Бұл жобалар бюджет қаражаты есебінен жасалып, біздің каталогқа түседі, бірақ авторлық құқық берілмегендіктен оларды қайта қолдана алмаймыз. Егер тапсырыс беруші бюджеттік немесе квазимемлекеттік ұйым атынан белгілі бір өнімді жасау үшін ақша төлесе, ол толығымен тапсырыс берушінің меншігіне өтуі керек. Қазір осыған байланысты дайын жобаларды қайта қолдана алмай отырмыз. Бұл мәселені қалай шешесіздер?» — деді Әлихан Смайылов уәкілетті мемлекеттік органдардың өкілдеріне.

Әділет вице-министрі Ботагөз Жақселекова бүгінгі күні алғаш шарт жасасу кезінде мүліктік құқықты беру туралы тармақтарды белгілеудің заң бойынша мәселе туындатпайтынын атап өтті. Бұл – мемлекеттік органдар тарапынан тәртіп мәселесі. Осыған байланысты бұл тармақ сақталуы үшін бюджеттік жобалар бойынша шарттың үлгілік формасын әзірлеу қажеттігін айтты.

Құрылыс саласын цифрландыруда да проблемалар бар. Мәселен, осы уақытқа дейін Құрылыс объектілерін ақпараттық модельдеу технологиясын (ТИМСО) енгізу өлшемшарттары айқындалмаған, ал әзірленіп жатқан Құрылыс кодексінің жобасы шеңберінде оны пайдалану міндетті емес.

Мемлекеттік емес сараптамалық ұйымдардың қызметінде құрылыс жобалары бойынша сараптамалық қорытындылар беру кезінде көптеген заңнамалық өрескел бұзушылықтарға жол берілген. Бұған конструкциялардың құлауына, сондай-ақ жалпы жобаларды іске асырудан бас тартуға әкеп соққан құрылысты дұрыс жүргізбеу фактілері дәлел.

Мемлекеттік аудит саладағы нақты инфрақұрылымдық жобаларды іске асыру кезіндегі жүйелік проблемаларды көрсететін бұзушылықтар мен кемшіліктерді де анықтады. Мәселен, ШҚО Күршім ауданындағы Бұқтырма су қоймасы арқылы өтетін көпір өткелін салу жобасы 31,2 млрд теңгеге немесе 104%-ға қымбаттаған. Өскемендегі Гематология орталығының құны 32-ден 72 млрд теңгеге дейін, яғни 125%-ға өскен. Елордалық Интернационал тұрғын алабындағы жаңа сорғы-сүзгі станциясының құны түзетуден кейін 39% өскен, ал Шымкенттегі Шымкент-сити ауданында Конгресс-холл құрылысы 21% қымбаттаған.

Мемлекеттік аудит барысында барлығы:

1,3 млрд теңгеге қаржылық бұзушылықтар анықталды; бюджет қаражатын тиімсіз жоспарлау және пайдалану – 14,2 млрд теңгеден астам; экономикалық шығындар мен жіберіп алған пайда – 530 млн теңге.

Сондай-ақ 26 жүйелік кемшілік пен 88 рәсімдік бұзушылық анықталды.

Әкімшілік құқық бұзушылық белгілері бар 21 факті бойынша материалдар уәкілетті органдарға берілді.

«Құрылыс саласында бірқатар жүйелі проблемалар бар. Оның ішінде заңнаманың жетілмегендігі, нормативтік-техникалық құжаттардың ескіруі, мемлекеттік банктің үлгілік жобаларының пайдаланылмауы, жеке сараптама ұйымдарының сапасыз қызметі, цифрлық технологияларды енгізу деңгейінің төмендігі. Бұл кемшіліктерді жою үшін министрліктердің басшылары мен қызметкерлері нақты шаралар қабылдауы қажет. Біз барлық қажетті нұсқамалар мен ұсынымдар береміз», — деді Әлихан Смайылов отырысты қорытындылай келе.

Ол сондай-ақ анықталған проблемалар мен кемшіліктерді жою жөніндегі жол картасын әзірлеу қажеттігін, оның орындалу барысы Жоғары аудиторлық палатаның бақылауында болатынын атап өтті.

Отырысқа өнеркәсіп және құрылыс министрі Қанат Шарлапаев, Жоғары аудиторлық палатаның мүшелері, қаржы вице-министрі Дәурен Темірбеков, Әділет вице-министрі Ботагөз Жақселекова, Бәсекелестікті қорғау және дамыту агенттігі төрағасының бірінші орынбасары Рустам Ахметов және т. б. қатысты.

Telegram-каналға жазылу

Ақпарат көзі: Қазақстан Республикасының Жоғары аудиторлық палатасы